Tiel verliest rijdend monument

Door Bert Leenders op donderdag 30 november 2017, geplaatst in Kunst & cultuur, Historie, Foto.

Echt omhelst hebben de Tielenaren het unieke Gavioli-orgel De Leeuw nooit. Maar nu het een goede nieuwe bestemming in het orgelmuseum in Haarlem gekregen heeft, zullen veel inwoners het vertrek van dit bijzondere draaiorgel toch spijtig vinden. In dit artikel vat ik een artikel dat ik eerder voor de Nieuwe Kroniek, het ledenblad van de Oudheidkamer, schreef over de historie van het orgel samen en vul dit aan met informatie die de voorzitter van de stichting ‘Vrienden van het Gavioli-orgel de Leeuw’ opgericht als een zelfstandig onderdeel van de Lionsclub Tiel, Hajé de Groot, verstrekte informatie over het waarom van de verkoop.

Begin 1961 bezochten Henk van Steenis en Boet van Haaften, beiden lid van de toen nog jonge Lionsclub Tiel een lezing over draaiorgels. Die werd verzorgd door Romke de Waard (1913 – 2003), toen rechter in Amsterdam maar vooral bekend om zijn hobbies: het carillon en met name het draaiorgel. Samen met anderen richtte De Waard een stichting op die de verkoop van bijzondere orgels aan het buitenland moest tegengaan. In de lezing legde De Waard het accent op het probleem dat de bijzondere draaiorgels toentertijd massaal opgekocht werden door Japanners, Amerikanen en andere buitenlandse belangstellenden. Hij wist zijn enthousiasme over te brengen op de twee leden van de Lionsclub. Met enige moeite lukte het van Steenis en van Haaften om de overige leden van de Lionsclub warm te maken voor de aankoop van een orgel. De club wilde daarmee niet alleen een bijdrage leveren aan het voorkomen van het vertrek van zeldzame orgels uit Nederland, maar zag ook mogelijkheden om met het orgel geld in te zamelen voor goede doelen.

Enkele leden aangevuld met Romke de Waard kregen de uitdagende opdracht om op zoek te gaan naar een draaiorgel. Die zoektocht duurde niet lang. De Waard wist dat er bij de toen bekende orgelrestaurateur Louis van Deventer in Brummen een bijzonder orgel van de bekende Franse orgelbouwer Gavioli te koop was. Van Deventer had het al weer wat langer geleden gekocht van een kermisexploitant uit Brabant. Toen de Tielse orgelkopers in Brummen naar het orgel ging kijken, kregen zij de schrik van hun leven. Het orgel was niet alleen sterk verwaarloosd en in slechte staat. Het was ook nog eens geheel gedemonteerd. Niettemin werd het voor 8.000 gulden (ca 3500 euro) aangekocht, met de afspraak dat de eigenaar het in elkaar zou zetten en speelklaar zou maken. Met de aankoop van een jeep met aanhanger om het orgel te vervoeren, de kosten van verzekeren en de aankoop van muziekboeken werd het voor de nog jonge club een hele investering van in totaal 15.000 gulden. Via een eigen stichting werd het geld met de verkoop van certificaten, een bescheiden subsidie van de gemeente en provincie en een renteloze lening van het Anjerfonds bijeengebracht. Het duurde even voordat Van Deventer aan de montage en restauratie van het orgel kon beginnen.

Bijna twee jaar na de aankoop was de klus eindelijk geklaard en werd het orgel op 25 mei 1963 feestelijk in Tiel verwelkomd. Op de Groenmarkt werd het onder massale belangstelling door burgemeester Stolk onthuld en in gebruik gesteld.
Bij die gelegenheid verklaarde Romke de Waard in een lange technische toespraak waarom het orgel zo bijzonder was.
Hij zei onder meer: “Dit orgel is in 1904 in Parijs gebouwd voor gebruik als concertorgel in een danszaal. Het behoort met de ‘Grote Gavioli’ en de kleine Gavioli tot de grootste en fraaiste Gavioli-orgels die ooit gemaakt zijn. Van dit orgel zijn er nog maar twee in bedrijf. Een bevindt zich in Engeland, het andere vanaf vandaag in Tiel. Het bijzondere van dit orgel is dat het vioolregister afwisselend maar ook gelijktijdig met het klarinetregister kan spelen. Die registers zijn heel bijzonder. In alle andere orgels zijn die van hout maar in dit orgel van koper. Het koper geeft het orgel een prachtig helder timbre. Het front van het orgel is niet origineel maar afkomstig van een ander Gavioli-orgel. De vijf beelden behoren tot de mooiste die tussen 1895 en 1915 voor draaiorgels gemaakt zijn.”
Met een knipoog naar de naam van de serviceclub, De Lions, kreeg het orgel de naam ‘Gavioli-orgel de leeuw.

Vanaf die gedenkwaardige 25 mei was het orgel een vertrouwd gezicht in het centrum van Tiel. Gemiddeld 15 keer per jaar collecteerden de leden van de Lionsclub – mansen heet dat in de draaiorgelwereld – met het orgel voor goede doelen. Hajé de Groot, de voorzitter van de Lionsstichting “Vrienden van het Gavioli-orgel de Leeuw” schat dat met het orgel dik 400.000 euro opgehaald is voor goede doelen in Tiel en de regio. Dat mansen gebeurde niet alleen in Tiel. Ook onder meer in ’s Hertogenbosch, Arnhem en Nijmegen was het orgel in het stadscentrum regelmatig te zien. Ook tal van festiviteiten werden door de vrolijke klanken in de wijde regio ondersteund. Particulieren en bedrijven huurden het orgel regelmatig om een bijzondere gebeurtenis luister bij te zetten. Het orgel werd ook de naamgever van de bridgedrive die de Lions ieder jaar in Tiel voor goede doelen organiseren.
Verschillende keren maakte het orgel een uitstapje over de grens. Regelmatig ging het mee naar Unna bij Dortmund waar de Lionsclub een speciale band onderhoudt met de Lionsclub daar. Maar ook in Berlijn, Parijs, Hannover, Wiesbaden, Zons en Hamburg kon men genieten van het stukje Hollandse folklore die het orgel daar bracht. In Parijs speelde het orgel in de tuin van de Nederlandse ambassade. Een keer zijn de Lions met het orgel zelfs de Atlantische oceaan overgestoken. Dat gebeurde om het 100 jarig bestaan van de plaats Holland in de staat Michigan luister bij te zetten. Met speciale ansichtkaarten en een LP promootten de Lions het orgel.

Hajé de Groot over de verkoop: “De aanschaf van het orgel was voor onze club een hele zorg, maar de leden hebben er ook veel genoegen uit geput en oogsten veel waardering met hun kostbare en zeldzame bezit. De laatste jaren werd het orgel echter voor ons langzaam maar zeker steeds meer een last. Het ledenaantal daalde en de vergrijzing sloeg toe. Daardoor werd het steeds moeilijker om het orgel te beheren, te onderhouden en regelmatig te gebruiken. Voor het transport van het orgel had je chauffeurs nodig die over een groot rijbewijs beschikten. Ook dat werd een probleem. Daar kwam nog bij dat de gemeente nooit veel belangstelling voor het orgel had getoond. De Groot: “Voor het spelen in het centrum moesten we ieder jaar een vergunning aanvragen en daar ook voor betalen. Een aantal winkeliers vond het vervelend om het orgel tijdens de speelzaterdagen lang voor hun deur te hebben. Daarom moesten we ieder kwartier een stukje verder rijden. Dat betekende dat we tijdens die zaterdagen de hele dag een bevoegd chauffeur nodig hadden. Door dat alles en het periodieke prijzige onderhoud, de kosten van stalling en verzekering kostte het orgel ons de laatste jaren geld in plaats dat we er geld voor goede doelen mee op haalden. Dat was op termijn niet vol te houden. Na lang beraad hebben we met pijn in het hart moeten besluiten het orgel van de hand te doen. Om een hoge prijs te ontvangen, hadden we het orgel aan een buitenlandse partij kunnen verkopen. Daar hebben we omdat een van de doelen bij de aanschaf was een uniek orgel voor Nederland te behouden niet voor gekozen. In goede harmonie is er met het Haarlems orgelmuseum(stichting het Kunkels Orgel) een voor beide partijen acceptabele verkoopovereenkomst gesloten. Het is jammer voor Tiel en de regio dat we deze stap moesten zetten, maar we zagen geen andere oplossing. Op 21 oktober 2017 maakte het orgel daardoor zijn voorlopig laatste reis van Tiel naar Haarlem. Tiel zal de vrolijke klanken in zijn straten en de blijde gezichten van de kinderen moeten missen. Als club vinden we het spijtig dat we een uniek stuk cultureel erfgoed niet voor de stad hebben kunnen behouden.

Meer lezen over het orgel en de bouwer? Kijk dan op: https://www.oudheidkamer-tiel.nl/docs/nieuwe_kroniek5_3.pdf

Informatie over het orgelmuseum in Haarlem en de blijdschap over de aankoop van het Tielse orgel vindt u op http://www.draaiorgelmuseum.org/nieuws

Zie ook de video uit 2011:

2005 Japanse jeugd in het kader van uitwisseling20032011 Lionsclub bestuur met jubileum commissie2011 Cheque voor VPTZ2011 Cheque voor Ziekenomroep Tiel